45 jaar Verzelfstandigingbeleid in beeld
Van de Kamer van Koophandel, het Kadaster, de Sociale Verzekeringsbank tot het Centraal Bureau voor de Statistiek. In ons land opereren 112 zelfstandige bestuursorganen (zbo's). Het debat over de verzelfstandiging van overheidstaken kent een lange geschiedenis. Wat kunnen we leren van de pogingen die de afgelopen 45 jaar zijn gedaan om verzelfstandiging goed te regelen?
De tentoonstelling 'Verzelfstandiging van overheidstaken: organisaties op afstand' geeft daar antwoorden op. Op 9 juli wordt de tentoonstelling feestelijk geopend in het auditorium van BZK.
Zelfstandige bestuursorganen (zbo’s)
De term zbo werd halverwege de jaren zeventig van de vorige eeuw in het leven geroepen door hoogleraar en oud-staatssecretaris van Justitie Michiel Scheltema. Sindsdien is het aantal zelfstandige bestuursorganen flink gegroeid. En dat leidde af en toe best wel tot ongemak, legt programmanager Johan Strieker van Kennis van de Overheid uit, met Sanne Riezebos en Thijs van Rijn, één van de organisatoren van de tentoonstelling. "Er is een flink aantal commissies losgegaan op de zbo's, vooral vanuit staatsrechtelijk oogpunt. Wie is nu eigenlijk de baas? Hoe zorg je ervoor dat de verbinding niet verloren gaat? Er vonden aanpassingen plaats. De zelfstandige bestuursorganen werden soms weer dichterbij gebracht, door ze bijvoorbeeld in agentschappen om te vormen of er werden nadere restricties opgelegd. In 2007 is de Kaderwet zbo's ingevoerd om ordening, harmonisatie en meer helderheid over verantwoordelijkheden te bereiken."
Tijdlijn
Deze ontwikkelingen staat centraal in de tentoonstelling, die naast het auditorium van BZK, ook vanaf 10 juli online te zien is op de Kennisbank Openbaar Bestuur. De tijdlijn begint met de oratie van professor Scheltema in 1974, waarin hij de term introduceerde, en eindigt met de tweede evaluatie van de Kaderwet uit 2018. Curator van de tentoonstelling is Marjanne Sint, oud-SG van het voormalige ministerie van VROM en oud-directeur Interbestuurlijke Betrekkingen en Informatievoorziening BZK. Strieker: "Op de tijdlijn die we hebben gecreëerd met de relevante rapporten en beleidsstukken laten we mensen aan het woord die een rol hebben gespeeld op dit dossier. Van Michiel Scheltema, Jacob Kohnstamm, Johan de Leeuw, Marc van Twist, Dorine Burmanje tot Roel Kuiper."
Zij geven een aantal lessen mee. Zo adviseert Michiel Scheltema dat het ministerie van BZK niet alleen te focussen op de Kaderwet, maar meer op de werking van het hele systeem. Presteren de zbo's wel? Heeft de verzelfstandiging het beoogde effect gehad? Is er op afstand een meer bedrijfsmatige cultuur ontstaan? Volgens Sjoerd Zijlstra moet de rijksoverheid het organogram-denken voorbij. En niet steeds in de reflex van meer toezicht en control schieten. Misschien is de verbinding soms wel terecht verbroken. If it ain't broke, don't fix it.
Een mooi voorbeeld van een heel geslaagde verzelfstandiging is het Kadaster, stelt Strieker. "Die opereert op de grens tussen overheid en markt. Zo'n modern en innovatief bedrijf was nooit tot stand gekomen binnen een departementale context. Met zo'n organisatie en verdienmodel moet je de ritmiek van de markt kunnen volgen.
Institutioneel geheugen
De tentoonstelling is onderdeel van Het Geheugen van BZK, waarin BZK haar archief goed gereconstrueerd digitaal wil ontsluiten en duiden. En dat is belangrijk volgens Strieker. "Medewerkers wisselen steeds sneller van dossier. Daarbij laten ze niet altijd een goed geordend archief achter voor hun collega's. We proberen met 'Het Geheugen van BZK' dan ook het institutioneel geheugen op orde te houden. Dat geheugen neemt af. Het is niet de bedoeling dat iedereen weer opnieuw het wiel moet uitvinden. Met de figuur tentoonstellingen maken we inzichtelijk wat er allemaal is gebeurd rond een bepaald dossier en proberen we daar lessen voor de toekomst uit te halen."
'Verzelfstandiging van overheidstaken' is na Regionaal bestuur' en '50 jaar modernisering Rijksdienst' de derde tentoonstelling. En er staan nog meer tentoonstellingen gepland, zoals later dit jaar over Lokale Democratie, -met Liesbeth Spies als curator-, en over Integriteitsbeleid. Volgend jaar staat een tentoonstelling gepland over De Ambtenaar waarbij de rechtspositie en het vakmanschap centraal komt te staan.
Komt u ook?
Op 9 juli openen Marc Allessie, directeur Ambtenaar en Organisatie en Directeur-Generaal Overheidsorganisatie Marieke van Wallenburg op feestelijke wijze de tentoonstelling in het Auditorium van BZK aan de Turfmarkt. Ook wordt het boek 'Zbo's tussen droom en werkelijkheid' gepresenteerd, een initiatief van Sanne Riezebos en Thijs van Rijn met bijdragen vanuit de praktijk. Vanaf 10 juli is de tentoonstelling te zien op de website Kennisbank Openbaar Bestuur.