Letterlijke tekst persconferentie na ministerraad 9 september 2022
Letterlijke tekst van de persconferentie van minister-president Rutte na afloop van de ministerraad op 2 september 2022. Bekijk de hele persconferentie via YouTube.
Inleidend statement minister-president Rutte
Goedemiddag. Allereerst uiteraard aandacht voor het overlijden van de Britste koningin Elizabeth. Gister bereikte ons dat trieste bericht, ik was zelf op dat moment in diner met ons team en het team van Ursula von der Leyen, we hebben ook een moment stilte in acht genomen en ons gerealiseerd dat dit een grote gebeurtenis is, een transitie, een grote verandering. 70 jaar zat zij op de troon. Een symbool niet alleen van het Verenigd Koninkrijk maar van het hele Common Wealth en een van de meest invloedrijke, belangrijke mensen in de wereld, sinds de Tweede Wereldoorlog. Iedereen kende haar en ook een baken van rust en stabiliteit. Maar ook iemand met een hele karaktervolle invulling van het ambt, ook iemand met humor, met het vermogen om om te gaan met kritiek en de lange lijn in de gaten te houden. Ik heb zelf nooit lange gesprekken met haar gehad maar een aantal keren kort ontmoet en dat waren altijd heel plezierige ontmoetingen en ik was zeer van haar onder de indruk. Ik heb gisteren namens het kabinet ons medeleven overgebracht aan de nieuwe premier Liz Truss. En zojuist met Wopke Hoekstra, de minister van Buitenlandse Zaken, op de Britse ambassade geweest om het condoleanceregister te tekenen.
Dan begon deze week anders dan verwacht met het aftreden van Henk Staghouwer, de minister van Landbouw. Ik wil nogmaals hier mijn waardering uitspreken voor zijn harde werk de afgelopen maanden, bijvoorbeeld op het terrein van derogatie. Ik weet dat dat nog steeds teleurstellend is voor de boeren, maar ik heb gezien hoe hij daar ontzettend hard aan heeft gewerkt en door zijn harde werk is het mogelijk om ook nog in stappen de zaak te proberen nog enigszins in banen te leiden. En dat is echt zijn werk. En zo heeft hij ook op heel veel andere terreinen hard gewerkt dus ik moet u zeggen, ik vind het een moedig besluit dat hij dan zelf zegt ‘nou, ik kijk in de spiegel en ik wil niet verder’, nou dat je dan op een gegeven moment ook daar opvolging aan geeft, dat is dan jouw besluit, ik vind dat moedig. En natuurlijk roept die stap ook weer vragen op over de opvolging op belangrijke onderwerpen. Ik wil alleen maar zeggen, heb ik ook in de Kamer gedaan, dat op alle terreinen hard wordt doorgewerkt, dat er op zich geen vertraging zou mogen optreden. Er is ook in de afgelopen week veel goed contact geweest met boerenorganisaties, weten elkaar goed te vinden. We wachten nu de bevindingen van Johan Remkes af, de gespreksleider. Hij heeft gezegd dat hij ook met reflecties zal komen, zoals jullie weten, op de toekomst van de sector. Deze inzichten willen wij als kabinet meenemen in de zogenaamde perspectiefbrief, die over de toekomst gaat, en die zal dus ook uitgaan nadat Johan Remkes is gekomen met zijn bevindingen. Het is nu aan de ChristenUnie om te zoeken naar een opvolger voor de portefeuille Landbouw. En gelukkig is Carola Schouten bereid gevonden om tot die tijd deze vacature te vervullen en deze taak op zich te nemen. En wij zullen als kabinet onverdroten doorwerken, samen met de boerenorganisaties en anderen, om te komen tot een oplossing van het stikstofvraagstuk. En tegelijkertijd werken aan een mooie toekomst voor de agrarische sector in Nederland. Dat werk zetten we door.
Ik had afgelopen woensdag een lang telefoongesprek met Volodymyr Zelensky, president van Oekraïne, over alle zaken die daar spelen en natuurlijk ook over het Oekraïense offensief op een paar plekken in Oekraïne. Je ziet dat ook met steun van het Westen, het Oekraïense leger voorzien is van zware wapensystemen, die worden ook echt op grote schaal nog steeds uitgeleverd en dat het zeer moedige Oekraïense leger met de hulp daarvan in staat is op veel plekken de Russische opmars af te remmen, soms zelfs te stoppen en op bepaalde plekken lijkt het ook een eerste tegenoffensief in te zetten. Het is spannend hoe het zich de komende weken verder ontwikkelt omdat we weten dat er natuurlijk ergens in oktober/november de winter zal intreden, en dan zal het voor beide partijen veel ingewikkelder zijn om de strijd verder voort te zetten tot het voorjaar. Hoe zich dat precies ontwikkelt, laat zich nu niet voorspellen, maar we hebben daar over gesproken. Natuurlijk ook over het feit dat nu van de 8 miljard Europa aan liquiditeitssteun heeft toegezegd aan Oekraïne, dat inmiddels 5 miljard daarvan is vrijgemaakt, 3 miljard moet nog komen, daar werken we hard aan achter de schermen om die ook voor Oekraïne beschikbaar te krijgen. Dat is belangrijk natuurlijk wegens de volledige ingezakte Oekraïense economie dat deze steun komt. Dus daar werken wij ook aan met onze Europese partners om de laatste hobbels daar weg te nemen. Wij steunen in ieder geval volledig die verdere disbursement, de verdere beschikbaarstelling van die eerder toegezegde miljarden. En verder hebben we natuurlijk gesproken over het grote belang dat we ook achterhalen wie er achter zitten. Dat we in staat zijn de mensen die verantwoordelijk zijn voor deze verschrikkelijke oorlog, ook voor het gerecht te krijgen en Nederland zal doorgaan, samen met het ICC, het International Criminal Court, om waar mogelijk ook ter plekke onderzoek te blijven doen, in Oekraïne, in oorlogsgebieden, om ervoor te zorgen dat in een volgend stadium mogelijk wordt om over te kunnen gaan tot vervolging van die oorlogszaken.
Tot slot hebben we vandaag natuurlijk gesproken in de ministerraad over de gespannen situatie op de energiemarkt. Er is vandaag een Raad in Brussel, Hans Vijlbrief is daarheen, over energie. We zien wat de hoge prijzen doen met de Nederlandse samenleving. Veel Nederlanders hebben inmiddels een nieuwe energierekening of zien die met spanning tegemoet. De Europese Commissie heeft een aantal voorstellen gedaan afgelopen woensdag, waar wij over het algemeen positief naar kijken, bijvoorbeeld waar het gaat om een cap zetten op Russisch pijplijngas. Uiteraard daarbij wel bepaalde voorwaarden. Iets waar we eerder niet zo enthousiast over waren, maar gezien de lage hoeveelheden, gas die nog uit Rusland komen, en tegelijkertijd ook de constatering dat Rusland daar wel nog steeds geld aan verdiend, is dat denk ik verdedigbaar, maar dan moet het ook in Europa erover eens worden. Maar ook een aantal andere voorstellen, bijvoorbeeld een verplicht besparingsdoel, daar wordt naar gekeken. Dat is vandaag in discussie, ik kan daar hoe dat loopt geen vragen over beantwoorden want dat gesprek is gaande, zal ook leiden tot nadere voorstellen verwacht ik, van de Europese Commissie. Ik heb daar gisteravond ook over gesproken met Ursula von der Leyen en ik waardeer het zeer dat zij ook vooruit op die Raad zelf gekomen is met, vind ik, een krachtdadig pakket voorstellen. Maar goed, dat is natuurlijk het Europese component, daarnaast moeten we natuurlijk nationaal heel veel doen, poog op de 7 miljard die gedaan is, zullen we met Prinsjesdag een zeer uitgebreid pakket bekend maken waarbij we zullen proberen zo goed mogelijk de gevolgen, niet te compenseren, dat gaat niet, maar te dempen. En zeker voor de mensen met de lagere inkomens, maar inmiddels zie je ook dat dat de middengroepen geraakt worden door deze enorme stijging van prijzen in de winkels maar ook van die energierekening.
Tot slot, aanstaande maandag en dinsdag met Liesje Schreinemacher naar Suriname, waar ik onder andere zal praten met president Santokhi, maar ook heel veel gesprekken zal brengen binnen de Surinaamse samenleving en daarover wil ik u graag volgende week berichten.
Koopkracht
VRAAG (NOS)
De armoede in Nederland neemt hand over hand toe, u verwees er net naar. We lezen vanochtend in NRC over een jongen die na een weekend niet eten flauwvalt. We horen net Beheer Nederland, die waarschuwt voor massale afsluitingen. Hoe kunt u dan toch volhouden dat er dit jaar niks extra’s te doen is?
RUTTE
Nou dat houden we ook niet vol, alleen we zeggen nog niet wat we wel of niet doen, want dat komt bij Prinsjesdag. Maar ik ben het zeer met u eens, heel veel mensen maken zich grote zorgen, over hun energierekening, de sterk stijgende prijzen, dus daar gaan we proberen een zo goed mogelijk antwoord op te formuleren. Er zijn ook intensieve gesprekken gaande met energiebedrijven over de volle breedte, waarbij we kijken naar alle mogelijke zaken die we gezamenlijk zouden kunnen aanpakken. Ik wil daar niet op vooruitlopen want die gesprekken zijn gaande, maar die raken natuurlijk ook aan dingen die u in uw vraag benoemt. Het bericht van vanochtend is uiterst triest wat daar gebeurd is. Ik zou daarover wel willen zeggen, ook tegen mensen die zich in zo’n vreselijke situatie bevinden: maak alsjeblieft wel dan ook gebruik van het feit dat de gemeenten daartoe nou juist in staat zijn ook maatwerk te bieden als zich zo’n situatie voordoet. Dat kan natuurlijk via de bijzondere bijstand. Het kan door het aanvragen, wat niet iedereen doet, van de energietoeslag van 1300 euro. Dus ik kan niet precies overzien wat er bij dit gezin is gebeurd, maar het is natuurlijk een verschrikkelijk verhaal. Maar in algemene zin wil ik echt mensen oproepen die in zo’n situatie komen: maak alsjeblieft gebruik van de bestaande regelingen.
VRAAG
Minister Schouten en Jetten praten inderdaad vandaag nog met energiemaatschappijen. Kunt u wel iets zeggen over met welke boodschap van het kabinet zij dat doen?
RUTTE
Nee ik wil echt die gesprekken een kans geven. Ze hebben er allebei iets over gezegd, we kijken natuurlijk naar alle vraagstukken die er spelen, dus waar we ons allemaal grote zorgen over maken natuurlijk in Nederland. Dat zijn de sterk stijgende prijzen, het risico van afsluiting, hoe kunnen we de energiebedrijven helpen om zo veel mogelijk mensen ook te bereiken met maatregelen. Dus over de volle breedte worden die gesprekken gevoerd.
VRAAG
Maar kan het wat u betreft gebeuren dat er deze winter honderdduizenden mensen afgesloten worden?
RUTTE
Wij willen er alles aan doen om dat te voorkomen, we willen er alles aan doen om dat te voorkomen. Het is echt een belangrijke kwestie om dat echt met elkaar niet mee te maken.
WESTER (RTL)
Meneer Rutte, ik probeer even heel precies te luisteren. Mijn collega vroeg zojuist: hoe kunt u volhouden dat er voor dit jaar niks extra’s gebeurt? En toen zei u: dat houden we ook niet vol en daarover hoort u meer op Prinsjesdag. Betekent dat dat er voor dit jaar toch nog iets in het vat zit?
RUTTE
Nou wat ik zeg is dat we niks zeggen over Prinsjesdag. Dus zo’n vraag stellen, veronderstelt dat we niets doen, ik kan daar niet op reageren. Met Prinsjesdag komen we naar buiten met al of niet iets voor 2022 en sowieso onze plannen voor 2023.
WESTER
Maar de boodschap was iedere keer: voor dit jaar gebeurt er niets, alles voor volgend jaar, dat hoort u op Prinsjesdag. En zojuist zei u: voor dit jaar, dat houden we niet vol om niets te doen.
RUTTE
De boodschap sinds het pakket is afgerond in de coalitie, is dat we niet zeggen waar het pakket uit bestaat, want dat gaat via de Troonrede naar de Kamer op de derde dinsdag van september. We herhalen steeds dat het ongelofelijk lastig is om dingen te doen in 2022. Dat is echt heel lastig want dat heeft te maken met uitvoering en allerlei andere vraagstukken. Maar we zeggen niet of er wel of niet iets gebeurt in 2022 en daarna.
WESTER
Maar dat zei u zojuist eigenlijk wel? Want u zei: dat houden we niet vol, niets doen.
RUTTE
Nee wat ik wilde doen in ieder geval, is reageren op de vraagstelling, door in ieder geval te zeggen: ik reageer daar niet op.
WESTER
Oké.
EK (SBS)
Meneer Rutte, u zegt: ik reageer daar niet op. Maar het is zelf gelekt door uw mensen, door mensen om u heen, dat er dit jaar niets meer mogelijk is en wat er al wel mogelijk is. Waarom dan zo flauw volhouden om daar gewoon niets over te zeggen? Waarom in zo’n uitzonderlijke situatie niet gewoon al wel zekerheid geven aan mensen?
RUTTE
Om de reden die ik net noemde. Ik snap dat mensen heel bezorgd zijn, ook voor dit jaar, over de verslechterende financiële situatie, dat begrijp ik volledig, dat begrijpen we allemaal helemaal. Daar heeft dit kabinet zich ook toe te verhouden, wij allemaal, de hele politiek. Ik zeg er steeds bij, dat is ook bekend: het is heel erg lastig om in 2022 dingen te doen. Maar onze lijn is ook sinds het gereedkomen van het hele pakket dat we niets zeggen over wat we met Prinsjesdag doen. En dus ook geen antwoord geven finaal op de vraag: wat gebeurt er in 2023 en kan er nog iets in 2022.
EK
Nee dat zegt u de hele tijd, en mijn vraag is nou juist, het is zo’n uitzonderlijke situatie, er zijn allerlei dingen al gelekt, dat is dan aan u en uw team te wijten. Dan kunt u dan toch net zo goed maar nu openbaarheid van zaken geven?
RUTTE
En mijn reactie is dat we het met Prinsjesdag naar buiten brengen en dus ook niet voor Prinsjesdag reageren op wat er in de media verschijnt.
EK
Ook niet terwijl er zo veel onzekerheid is voor mensen in het land op dit moment? U denkt: ik blijf gewoon aan die Haagse werkelijkheid vasthouden?
RUTTE
Nee dat is zeker geen Haagse werkelijkheid. Op dit moment zijn de gemeenten bezig met de uitkering van de 800 euro, inmiddels 1300 euro energietoeslag voor de mensen die tot het sociaal minimum ... in zo’n inkomenssituatie zich bevinden. Een van de vraagstukken die zich daar voordoen is: hoe zorgen we ervoor dat mensen die energietoeslag ook aanvragen. Dat gemeenten die mensen ook weten te bereiken. Dat is cruciaal voor 2022, dat is bestaand beleid. En over Prinsjesdag moet ik echt zwijgen.
EK
Ja maar wat maakt het uit of het dan twee weken eerder bekend wordt of pas op Prinsjesdag voor die regeling? Die heeft er toch niets mee te maken?
RUTTE
Ja wat ik u zeg is dat we niet reageren, nooit voor Prinsjesdag, op berichten.
EK
Oké dat is echt een hele Haagse werkelijkheid. Want er zitten heel veel mensen gewoon echt in de problemen. Collega’s zeiden het al, een 11-jarig jongetje dat omvalt, scholen die dit steeds meer zien. En Den Haag blijft vasthouden aan Den Haag.
RUTTE
Nee ik ben het niet met u eens. Dan heb ik me niet goed uitgedrukt. Wat ik zeg is dat ik mij dat zeer realiseer. Ik heb ook gezegd over het jongetje dat ik dat echt verschrikkelijk vindt. En dat dat echt ook, als een situatie zich zo dramatisch voordoet, ik wil ook echt een oproep doen: dat een gezin een beroep doet, gebruik maakt van regelingen zoals die er zijn. Gemeenten hebben alle voorzieningen voor de bijzondere bijstand. In zo’n situatie is bij gemeenten maatwerk mogelijk. Dus als zo’n gezin, en ik begreep dat in dit geval, althans de school heeft dat dacht ik verklaard, dat de moeder of vader had gezegd ‘vanaf vrijdag is er niet meer gegeten’ en op vrijdagochtend heeft zich dit vreselijke feit voorgedaan in de klas op die school, in zo’n geval is echt mijn verzoek aan ouders: maak alsjeblieft gebruik van gemeentelijke voorzieningen. Dat is zowel de bijzondere bijstand als de energietoeslag die niet door iedereen wordt aangevraagd. Niet iedereen wordt erdoor bereikt. Uw vraag is: wel/niet 2022 en vanaf 2023? En daarvan zeg ik: dat komt bij Prinsjesdag. Maar op dit moment zijn we heel druk bezig met zijn allen om de bestaande regeling voor 2022 uit te keren. Dat is de 1300 euro en nog lang niet iedereen, helaas, hebben we kunnen bereiken. Daar moet nu de prioriteit liggen. Met Prinsjesdag komen we dan met de plannen verder.
EK
Dan zijn er ook nog de bedrijven die op omvallen staan, los nog van de gezinnen die zwaar in de problemen zitten. Bakkers die hun deuren moeten sluiten bijvoorbeeld, wat kan er voor hen nog gedaan worden?
RUTTE
Nogmaals, ook daarvoor geldt natuurlijk: met Prinsjesdag. Maar uiteraard kijken we naar al die zaken. Dus waar we naar kijken is zowel het energie-intensieve kleinbedrijf, wat zou daar wel of niet voor kunnen. Maar ik kan daar nu niet op vooruitlopen.
EK
Maar 2023 komt voor die bedrijven sowieso te laat die nu op omvallen staan, dus daarvoor moet natuurlijk in 2022 wat gebeuren?
RUTTE
En dan ga ik terug naar het vorige antwoord. En nogmaals, daarbij ben ik mij zeer bewust, ook bij die bedrijven, van de grote bezorgdheid die daar bestaat. En binnen de grenzen van wat er mogelijk is, kijken we echt naar alle opties.
EK
Maar snapt u dat heel veel mensen niet snappen dat u vast wil blijven houden aan Prinsjesdag.
RUTTE
Wat ik u zeg is dat er op dit moment voor het bestaande jaar, wij alles op alles moeten zetten om de bestaande 7 miljard tot uitkering te brengen, en dat lukt nog niet volledig. Dus wij kunnen ons nu afvragen of je wel of niet moet vooruitlopen op Prinsjesdag, maar mijn oproep zou zijn: laten we er in ieder geval voor zorgen dat we de mensen bereiken die recht hebben op die 1300 euro. En dat lukt op dit moment niet volledig. En ik vind echt dat daar de prioriteit zou moeten liggen, want dat is een aanzienlijk bedrag, dat lost niet alles op, maar het geeft mensen met een laag inkomen wel de steun die nodig is om in ieder geval de komende tijd door te komen.
VULLINGS (EENVANDAAG)
Ja ik wil toch nog even doorgaan op dit thema want wordt het niet eens tijd om die jaarlijkse Prinsjesdagpoppenkast, om daar eens een einde aan te maken? Want dit jaar is het eigenlijk nog schrijnender dan andere jaren. Heel veel mensen snakken inderdaad naar zekerheid van wat gaat er gebeuren om mijn huishouden financieel te stutten, maar andere jaren gaat het ook over de portemonnee. En dan zit het kabinet, ons eigen kabinet, half augustus bij elkaar en neemt besluiten die iedereen aangaat in het land, en omdat we een traditie hebben, dat ons staatshoofd op de 3e dinsdag in september dat voorleest, wordt dat niet verteld aan de bevolking. Dat kan toch niet meer? In deze tijd?
RUTTE
Het is niet vanwege die traditie dat je dat niet doet, het heeft ermee te maken dat die begrotingstukken naar de Raad van State gaat voor advies, die komen terug en dan moeten wij definitief beslissen over die stukken en ook hoe we omgaan met het Raad van State advies. En alles in samenhang komt bij elkaar op de 3e dinsdag. We hebben al laten weten, want dat kunnen we wel doen, dat het gaat om zeer aanzienlijke bedragen. Dan is de vraag, kan er nog wel wat of niet in ’22. Daar zwijg ik over. Ik heb er alleen bij gezegd, het is ontzettend lastig maar het gaat om zeer aanzienlijke bedragen, in ieder geval in de optelsom ’22/’23. Plus dat er van het bestaande pakket van 7 miljard euro, een hele grote post, namelijk de energietoeslag, dat als we erin slagen met elkaar...
VULLINGS
En die boodschappen dan?
RUTTE
... dat dat echt van groot belang is, dat helpt mensen echt die op dat sociaal minimum zitten.
VULLINGS
Maar als een minister een wet indient, dan wordt die ook openbaar gemaakt voordat hij naar de Raad van State gaat? En natuurlijk, als de Raad van State commentaar heeft, dan kan het worden aangepast, maar het is toch vreemd dat er zulke cruciale besluiten worden genomen door ons kabinet en dat wordt gewoon eigenlijk verzwegen om het maar zo te zeggen. Daar hebben mensen toch gewoon recht op?
RUTTE
Ik ben allerzins bereid om weer met jullie en de Kamer te kijken naar de precieze gang van zaken rond Prinsjesdag, maar ik heb op dit moment te maken met de situatie zoals die er is...
VULLINGS
Zijn er ook juridische belemmeringen?
RUTTE
...en ik kan u alleen maar zeggen we kijken met grote zorg natuurlijk naar wat zich hier ontwikkelt, die zorg hebben wij, die hebben we allemaal. Dat betekent dat we inderdaad kijken naar wat is er nodig, structureel en incidenteel. Kijk, we hebben al gezegd, het gaat echt om zeer aanzienlijke bedragen, maar zelfs dan zeg ik er ook bij, om de verwachtingen ook niet teveel op te schroeven, je kunt niet alles compenseren, het zal dempen zijn.
VULLINGS
Nee, dat is helder, maar als u nou hier vertelt wat het pakket voor burgers inhoudt, bent u dan strafbaar?
RUTTE
Dat weet ik niet, maar ik ben premier en ik houd mij gewoon aan de afspraken die we hebben en ik vind het prima om daar weer eens een keer met elkaar fundamenteel naar te kijken, maar ik kan hier niet ineens in mijn eentje besluiten natuurlijk om de zaak vrij te geven.
VULLINGS
Wat mij betreft wel, maar goed.
RUTTE
Dat begrijp ik, maar dat zou staatsrechtelijk, en dat is dan wel een stuk Haagse werkelijkheid, dat kan niet.
WESTER (RTL)
De discussie is niet nieuw, want ook oud-ministers van Financiën Wouter Bos heeft destijds voor gepleit ‘maak de besluiten bekend zodra ze genomen zijn’, zoals bij alle besluiten, en de Grondwet verzet zich daar totaal niet tegen want er staat alleen maar in de Grondwet ‘uiterlijk de 3e dinsdag maakt het kabinet zijn plannen bekend’, dus het mag wel eerder hoor.
RUTTE
Ja, maar de vraag van de heer Vullings was of ik de gevangenis in ga of ik dit zou doen, dat geloof ik ook niet.
WESTER
Nee, maar het kan gewoon, maar het zat altijd een beetje vast ergens daar op het Noordeinde, die hadden het liever niet.
RUTTE
Nee dat is niet het Noordeinde, nee hoor, echt niet. Dat is niet de Koning. Dat heeft echt te maken dat we met elkaar afspraken hebben gemaakt over wat doe je wel of niet, ik de grote bezorgdheid begrijp, vandaar dat het kabinet heeft gezegd ‘het gaat om een heel fors pakket’, in de optelsom praten we dadelijk over bedragen die echt ongekend zijn in de Nederlandse geschiedenis. Dan is er vraag 1, wat betekent dat nog voor ’22, vraag 2, wat betekent het voor verschillende inkomensgroepen, en daarvan zeg ik, dat zullen we echt met Prinsjesdag doen.
VAN GRONINGEN (OP1)
Meneer Rutte, we zitten nu in een koopkrachtcrisis. Als ik even terugdenk aan de vorige crisis waarin u leiding gaf aan dit land, toen zagen we u bijna iedere twee weken op televisie, met de verantwoordelijk minister erbij, was er een adviesorgaan die iedere week of om de zoveel weken advies uitbracht. Kortom, gebeurde er van alles, wordt het niet eens tijd om in deze koopkrachtcrisis zo’n zelfde crisisstructuur op te werpen?
RUTTE
Ik denk het niet. Kijk, die crises zijn heel verschillend. Dat was een grote gezondheidscrisis, waarbij wij moesten vragen aan mensen om binnen te blijven, bijna letterlijk he, niet de straat op te gaan, of in ieder geval zo min mogelijk het aantal sociale contacten te minderen. Dat vraagt natuurlijk een enorme ingreep in onze gezamenlijk gedrag, en dat vraagt communicatie daarover. In dit geval is er uitermate grote bezorgdheid over ‘hoe staat het met mijn inkomen, kan ik mijn energierekening nog betalen, als ik van een uitkering moet rondkomen of een laag inkomen, beperkt inkomen, kan ik dadelijk nog wel mijn kinderen voeden’, en daar zijn we vreselijk hard mee bezig om die vragen te beantwoorden. Dat leent zich in mijn ogen thuis minder voor persconferenties anders dan deze.
VAN GRONINGEN
Toch hebben veel mensen het gevoel dat er minder zichtbaarheid is van het kabinet, bijvoorbeeld de energie minister zien we niet zo vaak. Deelt u die mening?
RUTTE
Nee, Rob Jetten heeft regelmatig gesprekken naar de media toe en is hij beschikbaar, ik denk alleen dat je moet oppassen om niet te zeggen er was een paar jaar geleden een crisis van een bepaald karakter, een gezondheidszorg crisis, een pandemie, daar is toen gekozen voor het instrument van persconferenties omdat je mensen moest vertellen wat kan wel en niet, naar de bioscoop of niet naar de bioscoop, sport en nog veel erger in het begin überhaupt ‘blijf zoveel mogelijk thuis’, met vergaande gevolgen voor het emotioneel en psychisch welzijn van vele generaties mensen, van jongeren tot en met ouderen. Dat is een andere crisis, denk ik, zo’n pandemie, dan deze. Hier heeft het kabinet uiteraard ook de zorg dat we een goed antwoord formuleren en daar zijn we hard mee bezig.
VAN GRONINGEN
Ja, ik begrijp ‘de ene crisis is de andere crisis niet’, maar toen zagen we, ik vind het altijd een vies woord, maar heel veel urgentie. En als ik gewoon even objectief kijk, dat hoor je ook veel terug in de samenleving, lijkt het gevoel van die urgentie in deze crisis echt te ontbreken bij u en uw kabinet.
RUTTE
Ja, ik hoor heel veel natuurlijk ook terug uit de samenleving, maar ik heb de indruk dat mensen vooral nu willen weten wat betekent het, zou nog iets kunnen voor ’22, hoe zit het van ’23, hoe kom ik bij de 7 miljard die al beschikbaar gesteld is, en dat zet hem bijvoorbeeld echt in op de mensen met een hele kleine beurs tot sociaal minimum en hoe bereik ik die €1300. Dat zijn echt de vragen waar mensen mee zitten en ik denk dat het echt een andere crisis is dan een persconferentie over ‘blijf thuis, was je handen, zie af van sociale contacten zoveel mogelijk’, dat is een andere crisis dan deze.
VAN GRONINGEN
Maar dat kan een persconferentie zijn waarin u zegt ‘de energierekening is veel te hoog, dit doen wij eraan’.
RUTTE
Ja maar dat moment komt natuurlijk over twee weken.
VAN GRONINGEN
U zegt dat Prinsjesdag is eigenlijk de coronapersconferentie maar dan de koopkracht persconferentie, eigenlijk?
RUTTE
In ieder geval een begin daarvan.
VAN GRONINGEN
Een begin daarvan. Toch, een helder antwoord, ja u zegt een begin daarvan kunnen mensen rekenen dat op Prinsjesdag de Koning en daarna de minister van Financiën en u daarna, dat die op die dag met een helder antwoord komen waardoor zij gerust gesteld zullen zijn ‘oké, het kabinet pakt die koopkrachtcrisis aan’?
RUTTE
Ik ben bang dat niet iedereen gerust gesteld zal zijn op Prinsjesdag. Wat wij proberen te doen is met een enorme financiële ingreep zoveel mogelijk deze stijgende prijzen het hoofd te bieden. En dat raakt heel veel mensen die stijgende prijzen inderdaad. Dat gaat vanaf ‘kan ik mijn kinderen voeden tot en met kan ik mijn huis verwarmen, kan ik nog een brood bakken tot en met kan ik het zwembad open houden’, dus het gaat over de volle breedte van de samenleving, raakt het vreselijk veel mensen. Maar het is ook van een zodanige omvang dat de overheid dit niet allemaal als schild totaal kan weghouden. Het zal een schild zijn wat we optrekken, maar het zal een schild zijn dat dempt, en niet compenseert.
VRAAG (NEDERLANDS DAGBLAD)
Ik had nog een verhelderende vraag over de gesprekken die u net al had over het moment waarop het kabinet de plannen presenteert.
RUTTE
Iets harder.
VRAAG
Het moment waarop het kabinet de plannen presenteert, daar had ik nog een verhelderende vraag over. Waarom presenteert u, waarom komt u nog niet met de plannen voor 2022?
RUTTE
Omdat alles wat we nu doen, en ook wat er nog zou kunnen in de loop van het jaar, altijd onderdeel is van de Prinsjesdag besluitvorming, dat is niet alleen ’23 en verder maar dan kijk je ook met de Kamer samen naar als er nog dingen zijn voor ’22, wat is dat dan.
VRAAG
Maar het argument dat u zojuist noemde ging niet om de traditie maar zei u dat het ging om het feit dat de voorstellen, de begrotingen, nog naar de Raad van State moesten, dat geldt niet voor de plannen van ’22 over dit jaar?
RUTTE
Nee, zeker, want wat je doet met de begroting, ook wat je eventueel nog wel of niet, en nogmaals, ik wil hier de verwachting niet opschroeven want het is uitermate ingewikkeld om nog iets te doen in ’22, we hebben dat eerder gemeld, maar of er nog wel of niet iets kan, en wat er allemaal kan, dat hangt natuurlijk ook samen met wat je doet vanaf ’23 en hoe dat terugwerkend in ’22.
VRAAG
Ja natuurlijk maar het kabinet heeft ook een asielplan gepresenteerd, dat waren ook nog, waar we ook nog dingen van gaan terugzien in de begroting van ’23, dus plannen van dit jaar worden al nu gepresenteerd toch?
RUTTE
Ja, maar dat is, dat zijn natuurlijk politieke besluiten, dat zijn geen uitgavenbesluiten.
VRAAG
Volgens mij wordt er gewoon geld uitgetrokken voor de bouw van meer flexwoningen.
RUTTE
Ja dat ook natuurlijk, maar zijn natuurlijk grotendeels politieke afspraken over hoe ga je om met hoeveel mensen kunnen doorstromen naar sociale huurwoningen, versus ook hoe kijk je dat je ook aan de instroomkant enigszins proberen beheersbaar te houden.
VRAAG
Waar zit nou het verschil precies? Het is allebei geld...
RUTTE
De heer Vullings stelt terecht die vraag ‘zou je daar nog eens een keer wat meer ten Prinsjesdag willen kijken’, dat vind ik prima, maar we hebben in Nederland gewoon een afspraak gemaakt dat we dat op de 3e dinsdag in september doen, in samenhang...
VRAAG
Ja maar over de plannen van volgend jaar.
RUTTE
... ik maak hem heel even af. Dat we dat op de 3e dinsdag in september doen in samenhang en ik vind het prima om dat opnieuw ter discussie te stellen, ik snap de zorg van mensen, ik geloof niet dat als ik hier nu ga vertellen vanaf ’23 hoe ziet alles eruit, dat ik alle zorgen wegneem. Ik zou echt iedereen willen vragen ‘laten we ons op dit moment richten op het bestaande pakket, dat dat goede uitkeringen laten komen, dat gebeurd op dit moment niet 100%’.
VRAAG
Ja maar tenslotte dan, dat gaat over volgend jaar. Over volgend jaar, daar heb ik het nu niet over...
RUTTE
Nee, dat is zowel 2023 als 2022, als je wat zou doen.
VRAAG
Dat presenteren op Prinsjesdag altijd, de plannen voor volgend jaar. Maar wat er dit jaar nog gebeurd, het is toch niet een traditie om alle plannen even op te schorten, alle uitgaven even geheim te houden, tot Prinsjesdag voor zover het dit lopende jaar betreft?
RUTTE
Als je dingen doet voor ’23, die ook nog effect zouden kunnen hebben in ’22, heeft dat wel degelijk zijn oorsprong in de begroting van ’23, eventueel wel of niet met terugwerkende kracht. Dus dat raakt wel degelijk aan Prinsjesdag.
VRAAG (DE TELEGRAAF)
Meneer Rutte, u zei net tegen collega Vullings, dat u best bereidt bent om te willen kijken naar is het nou een handige manier waarop we dat doen met Prinsjesdag, gaat u het ook doen?
RUTTE
Nou, nee hoor, we gaan nu eerst proberen deze koopkrachtcrisis het hoofd te bieden en als dat enigszins op orde is, en ik hoop dat we zover kunnen komen, dan ben ik bereid om alle staatsrechtelijke vragen te nemen. De heer Vullings snijdt een punt aan wat ik niet onredelijk vind, maar het is geen prioriteit nu. Volgens mij is prioriteit nu, ook uw krant lezend, dat mensen iets meer zekerheid in portemonnee hebben en niet ‘hoe gaan we staatsrechtelijk Prinsjesdag organisatoren’.
VRAAG
Dus u wil het doen maar u gaat het niet doen?
RUTTE
Nee, ik wil er best naar kijken maar het heeft nu geen prioriteit. Dat lijkt mij logisch, volgens mij zou Nederland het wel heel raar vinden, dat is een beetje inderdaad ‘er is een hongersnood en Rutte gaat de omzet wijzigen’, nee, er is een groot probleem met koopkracht en dat hebben we nu met elkaar zoveel mogelijk op te lossen. En daarnaast zijn er altijd gerelateerde vraagstukken, moet je altijd bereidt zijn naar te kijken.
VRAAG
Even andere vraag nog over Prinsjesdag. Zou het zo kunnen zijn dat de uitvaart van de Queen op dezelfde dag valt?
RUTTE
Geen idee, weet ik niet.
VRAAG
Wordt daarop geschakeld?
RUTTE
Heb ik niets over, nee sorry, ik ben echt met andere dingen bezig, ik weet natuurlijk wel het overlijden van de Britse Koningin maar niet over de timing van haar uitvaart, dat weet ik niet.
Suriname
VRAAG (BNR)
U gaat naar Suriname, Suriname gaat het op dit moment ook slecht. Wat is nou de officiële status van dit bezoek? Is dit een handelsmissie? Begreep ik dat goed?
RUTTE
Het is een bezoek aan president Santokhi maar ook aan de Surinaamse samenleving en dat heeft een heel breed palet aan activiteiten. Ik heb de eer het Surinaamse parlement toe te spreken, uiteraard gesprekken met politieke leiding van het land, maar ook heel veel maatschappelijke organisaties. Er gaat ook een handelsmissie. Nee, en ik zou ook daar spreken over het Slavernijverleden.
VRAAG
Even over die handelsmissie, wat zit daar dan in? Is het hulp aan Suriname? Of...
RUTTE
Dit zijn bedrijven die met counterparts in Suriname tot zaken willen komen want in Suriname is de economie, inderdaad, heeft ook serieuze vraagstukken te verwerken maar niettemin is er in Suriname grote belangstelling voor samenwerking met Nederlandse bedrijven. En er gaan dus een behoorlijk aantal Nederlandse bedrijven mee.
VRAAG
U zegt ‘ik spreek in het parlement’ en mijn vraag is eigenlijk, gaat u ook de hand schudden met de vicepremier?
RUTTE
Als de vicepresident mijn hand wil schudden, dan doe ik dat, kan ik niet weigeren, dat doe ik dan in de functie van hem als vicepresident.
VRAAG
Ja, want we hebben het over de heer Brunswijk, de heer Brunswijk die een prominente rol heeft gespeeld in de Binnenlandse oorlog in Suriname, die in Nederland veroordeeld is in ’99 voor cocaïnehandel, smokkel, die op de lijst bij Interpol staat. Nederland heeft in tijden van Desi Bouterse, altijd afstand gehouden van Suriname vanwege het verleden van de heer Bouterse, wat is het verschil tussen Bouterse en de heer Brunswijk?
RUTTE
Goede vraag. Toen de heer Bouterse president was, waren er geen bezoeken van Suriname hier of van ons naar Suriname. En als ik de president van Suriname zou zijn tegengekomen bijvoorbeeld bij de Algemene Vergadering van de VN dan zou ik zeggen ‘ik hoop dat de president een goede reis heeft gehad’ en het daarbij laten. Nu is het anders. Chan Santokhi is een president met wie wij een uitwisseling hebben, hij is hier geweest, ik ga daar naartoe, er is ook politiek intensief contact, en natuurlijk is er ook bezorgdheid over het in de regering zitten van deze vicepresident maar op het moment dat je besluit daar naartoe te gaan en hem ook hier te ontvangen, Santokhi, dan hoort er ook bij dat als de vicepresident mijn hand zou proberen te schudden, dat ik dat doe. Dat hoort bij de beleefdheid die ik in acht neem.
VRAAG
Ja.
RUTTE
Maar dat is het verschil met Bouterse, want daar was gewoon geen contact.
VRAAG
Ja, u bent historicus, en ik denk dat u weet wat voor desastreuze gevolgen de Binnenlandse oorlog heeft gehad, ook in Suriname, is echt jaren teruggezet vanwege die Binnenlandse oorlog. Ronnie Brunswijk heeft die oorlog gevoerd, als commando.
RUTTE
Nou ik ga nu niet de hele Binnenlandse oorlog met u bespreken.
VRAAG
Maar is dit iemand waarbij je, bij een officieel verzoek, de hand mee wil schudden?
RUTTE
Ja omdat ik dan de hand schud van de vicepresident en dat betekent protocollair dat óf er is geen contact met dat land, dan gaan wij daar niet heen, komen ze niet hier, als het contact er wel is, omdat er met deze regering van Santokhi, president Santokhi, een uitwisseling is, dan is er gelukkig weer contact, daar zijn we ook blij om, beide, dat die contacten er zijn, ik denk dat het ook belangrijk is, we hebben natuurlijk een band met Suriname, en dat betekent dat mocht Brunswijk mijn hand willen schudden, ik op dat moment de hand schud van de vicepresident. En dat ook doe. Want het is óf je gaat er niet heen, dan schud je niemand zijn hand, en dan kom je elkaar misschien internationaal tegen en dan vraag je hoe de reis was, punt, en dan ga je weg. Maar in dit geval is er wel contact, gaan we erheen en dan schud je de hand van de vicepresident.
VRAAG
Dan even over Santokhi zelf, corruptie in Suriname, dat zou hij gaan aanpakken. Er is al wat kritiek, bijvoorbeeld over de positie die zijn vrouw nu inneemt. Gaat u dat met hem bespreken? Van als we serieus met elkaar de relaties aangaan, dan zal Suriname ook bijvoorbeeld naar corruptie moeten kijken?
RUTTE
In uw vraag zitten heel veel aannames, en als...
VRAAG
Nou, zijn vrouw...
RUTTE
...u een algemenere vraag zou hebben gesteld of het hele vraagstuk van de bredere bilaterale relatie, inclusief ook bilaterale zaken qua mensenrechten en qua bestrijding van misdaad en ook de samenwerking op dat soort terrein, die zullen we allemaal aan de orde hebben. Maar ik ga hier niet voor ik naar Suriname ben gevlogen met u dat hele gesprek met Santokhi delen.
Suriname: slavernijverleden
VRAAG
Tot slot, het Slavernijverleden, gaat u een handreiking doen naar het land?
RUTTE
Wat ik zal schetsen is herhalen wat Weerwind heeft gezegd bij Keti Koti in Nederland, bij de laatste herdenking. En namelijk later dit jaar is er een significant moment te verwachten, en ik wil ook mij daar verstaan met mensen in de Surinaamse samenleving om te snappen hoe dat Slavernijverleden ook in de generatie daarna doorwerkt. En net zoals op dit moment Hanke Bruin-Slot en Alexandra van Huffelen in de Caraïben zijn, of net terug zijn, of onderweg zijn, voor gesprekken over hetzelfde onderwerp.
VRAAG
Ja de Tweede Kamer heeft ook net een bezoek gebracht, de commissie Binnenlandse Zaken, aan Suriname, zij zijn ook op een voormalige plantage geweest, gaat u dat ook doen? Gaat u ook kijken?
RUTTE
Ik heb eerlijk gezegd zoveel andere dingen aan mijn hoofd gehad dat ik het precieze gedetailleerde programma gedurende de tien uur vliegen uit mijn hoofd ga leren als ik op weg ben naar Suriname.
VRAAG
We hebben een grote gemeenschap in Nederland met roots in Suriname, zeker wat betreft het Slavernijverleden, zou een handreiking of zo’n bezoek natuurlijk symbolisch heel veel waarde hebben.
RUTTE
Nogmaals, Weerwind heeft bij zijn indrukwekkende toespraak bij Keti Koti heel helder benoemd volgens mij waar wij naartoe werken dit jaar, dat past denk ik ook in de vele gesprekken die in de Nederlandse samenleving hebben plaatsgevonden over dat die zwarte bladzijde van ons Slavernijverleden en de positie van tot slaaf gemaakte in die tijd en de nakomelingen. Dat onderwerp zal zeker besproken worden, ik wil ook met mensen praten, zoals ik al zei, die daar nader inzicht op kunnen geven wat dat met hen doet, wat het ook met hen doet in de Surinaamse samenleving, net zoals we dat dus, collega’s van mij dus nu doen in de Caraïben. Maar dat is alles ook omdat ik natuurlijk mij voorbereid op een moment later dit jaar.
Oekraïne
VRAAG (REUTERS)
U zei dat u woensdag lang had gesproken met president Zelensky, onder andere over het verantwoordelijk stellen van degene die misdaden zouden hebben begaan in Oekraïne, ging het dan ook over het agressietribunaal wat Oekraïne heel graag wil?
RUTTE
Ja, wij praten samen vooral over het ICC, daar hebben we natuurlijk als Nederland al een grote bijdrage aan geleverd en dat willen we ook verder doen. En we bestuderen natuurlijk alle Oekraïense voorstellen, maar heel belangrijk voor mij is, omdat het ook in Nederland gevestigd is en we ons er zeer mee verbonden voelen, welke rol het ICC kan spelen.
VRAAG
Ja, dus het ICC is het belangrijkst, Oekraïne probeert nu bij de Algemene Vergadering van de VN, bij de Europese Unie, bij de Raad van Europa, allerlei resoluties in te dienen voor dat agressietribunaal, de Nederlandse positie was eerst ‘we willen dat graag’, zei Hoekstra, in juli zei hij ‘eerst de ICC en dan kijken we verder’, is dat nog steeds de positie?
RUTTE
Ja ik heb niet daar nu precies de laatste stand van zaken van, dan zou ik even moeten checken bij Buitenlandse Zaken, maar inderdaad, voor ons geldt dat de ICC de hoofdroute is, overigens een ander belangrijk thema was, ik had eerder deze week natuurlijk een ontmoeting met de president van Senegal, de DCR, en van Ghana, en ook de voorzitter van de commissie van de Afrikaanse Unie, en ook met Macky Sall, voorzitter, Franse voorzitter van de Afrikaanse Unie, ik heb ook gesproken over het narratief dat in delen van Afrika natuurlijk gesproken wordt dat deze oorlog leidt tot hongersnood in Afrika, of problemen met voedselvoorzieningen in Afrika als gevolg van de Westerse reactie op de Russische inval in Oekraïne. Dat is natuurlijk de grootst mogelijke nonsens, zo ook met elkaar gesproken in al die gesprekken ‘hoe kun je nou dat narratief counteren’, hoe kun je ervoor zorgen dat wij veel meer schouder aan schouder staan en dat deze ook koloniale exercitie van de Russen richting Oekraïne ook nog zodanig wordt gezien op het Afrikaanse continent. Dat waren goede gesprekken. En de enkele dingen die ik mij heb voorgenomen, ook in het kader van de Algemene Vergadering van de VN over twee weken, om te zien hoe Nederland daar ook verder een rol in kan nemen, dat wij ook die groep van ruim 140 landen die de UN General Assembly resolutie heeft gesteund, veroordelend de Russische inval, wetende dat een groep van die landen natuurlijk wat minder gemotiveerd was maar wel voor die resolutie heeft gestemd, dat we die groep echt bij elkaar houden. Daarin is Afrika cruciaal, en het leiderschap van mensen als Macky Sall maar ook de anderen senior leaderschip, natuurlijk president Buhari van Nigeria en anderen, laten we zeggen, de ervaren presidenten en leiders in Afrika, dat we daarmee samenwerken.
VRAAG (ALGEMEEN DAGBLAD)
Ja nog even over de voorstellen van de Europese Commissie. Hoorde ik u nou redelijk positief over zo’n prijsplafond?
RUTTE
Ja.
VRAAG
Is dat? Ik dacht eerder dat het kabinet wat meer reserves had op dat punt?
RUTTE
Ja.
VRAAG
Maar die zijn van tafel?
Rusland
RUTTE
Nou, niet van tafel, maar wij hebben steeds gezegd we zijn hier principieel tegen want we zien grote problemen want wat betekent dat bijvoorbeeld voor de leveringszekerheid vanuit Rusland, je ziet op dit moment dat Rusland zware economische problemen heeft, maar één plus heeft en dat is natuurlijk de hoge gasprijs en inmiddels is de afhankelijk van Russisch gas teruggelopen van 40% naar beneden de 10% voor Europa, dus je zit nu in een ander speelveld. En dat betekent dat we daarnaar kijken, dan doet zich het vraagstuk voor ‘hoe voorkom je dat dat een unanimiteitsbeslissing moet zijn van de Europese Raad’, je probeert dat natuurlijk uit allerlei politieke reden zoveel mogelijk bij gekwalificeerde meerderheid te doen, maar dat roept weer allerlei juridische vragen op die uiteindelijk ook kunnen raken aan Algerijns gas, aan Noors gas, dat wil je natuurlijk niet. Dus er zijn heel veel vraagstukken zijn, er is ook zeker nog geen overeenstemming over in Europa. Een ander is een verplicht reductiedoel, ik denk dat dat goed zou zijn, Nederland heeft een hele forse reductie inmiddels van gasafhankelijkheid, maar er zijn ook landen die eerder meer dan minder gas gebruiken. En het derde onderwerp is natuurlijk hoe ga je om met kerncentrales die nog open zijn die op de nominatie stonden gesloten te gaan worden. Zo zijn er heel veel vraagstukken die daarbij in kaart moeten worden gebracht. En ik dacht aanvankelijk toen de Europese Commissie met een heel pakket voorstellen kwam, was dat niet beter geweest na de Energieraad van vandaag. Ik denk eigenlijk dat het heel goed is dat ze dat hebben gedaan want dat heeft richting gegeven aan de discussie die ook urgent is en snel moet worden beslecht.
VRAAG
Ja, er zijn nog wel veel bedenkingen over hoe marktverstorend dat ingrijpen, zo’n plafond, zou kunnen zijn. Heeft het kabinet dan geen vrees voor de lange termijn?
RUTTE
Nee, maar nogmaals, dat moet je natuurlijk allemaal in kaart brengen, maar het ligt nu ander, met 10% afhankelijkheid, terwijl met 40% zit je in een ander speelveld, en het tweede punt is dat Duitsland, u weet, het marginale energieverbruik daarop wordt de prijs bepaald, en dat is dan gas, dat betekent dat groen opgewekte energie op niveau van de gasprijs verkocht wordt, nou de Duitsers hebben gezegd ‘wij gaan daar een cap opzetten’, uiteraard zodanig dat het aantrekkelijk blijft om te vergroenen maar dat je niet op groene energie de volledige prijs betaalt die je over gas betaald, dat zit in de Duitse, een voorstel van de Duitse regering waarbij ze ons vooruit liepen op eventuele Europese overeenstemmingen daarover. Dat is ook een voorstel waar wij zeer geïnteresseerd naar kijken.
VRAAG
Heeft u nog vrees dat zo’n cap, dat het verschil opgebracht moet worden door de belastingbetaler?
RUTTE
Nee, dat is niet de belastingbetaler want dat is, die cap op Russisch pijplijngas, dat betaald Poetin, en die cap die je zet op, nee sterker nog, die levert geld op in Duitsland. Zij hebben een pakket nu van in totaal 95 miljard, dus als je kijkt naar dit jaar en volgend jaar en een groot deel daarvan wordt hieruit gefinancierd. Dat zal in Nederland overigens vanwege onze energiemarkt echt anders liggen, echt niet zulke hoge bedragen, althans de opbrengst in die 95 miljard is, dacht ik, 20 of 30 miljard uit zo’n inframarginal cap waar zij nu naar kijken. Maar zou je dit Europees doen, dan is dat een heel interessante gedachte, niet dat je dan helemaal capt op wat het echt kost, want dan gaan mensen niet meer vergroenen. Je wil wel natuurlijk dat die stimulans er blijft maar nu is het prijsverschil echt gigantisch en worden er natuurlijk enorme winsten gemaakt op groene stroom, ten opzichte van gas.
RUTTE
Goed weekend, dank.