Tom Middendorp over klimaatadaptatie: van woorden naar daden

Ministeries

De grootste uitdaging van deze eeuw? Omgaan met klimaatverandering. Als Commandant der Strijdkrachten zag Tom Middendorp hoe droogte en waterschaarste kunnen leiden tot conflicten. In zijn boek Klimaatgeneraal beschrijft hij hoe klimaat en veiligheid met elkaar samenhangen én wat individuen kunnen doen aan klimaatadaptatie- en mitigatie. 

Vergroot afbeelding JustDiggit Kenia
Beeld: ©JustDiggit

‘Think big, act small, start somewhere’, luidt het motto van Tom Middendorp. Klimaatverandering is een groot, complex probleem, maar we kunnen allemaal het verschil maken. ‘Al doe je maar iets kleins binnen jouw omgeving. Als miljarden mensen dat doen, dan gaat er écht iets veranderen. En sommige mensen kunnen uitzonderlijke dingen.’ Voordat we overgaan tot deze inspirerende voorbeelden, eerst iets meer over de samenhang tussen klimaat en veiligheid.

Ontwikkeling en veiligheid

Tijdens militaire missies in het buitenland leerde Middendorp dat ontwikkeling en veiligheid niet zonder elkaar kunnen. De voormalig Commandant der Strijdkrachten schetst hoe het ging in Irak, waar Defensie in de ene provincie aan de veiligheid werkte en BZ in de andere provincie projecten deed op het gebied van ontwikkelingssamenwerking. ‘Hoe duurzaam is veiligheid als mensen geen perspectief hebben? En wat zijn de mogelijkheden om ontwikkeling tot stand te brengen als een gebied niet veilig is?’

Conflicten door waterschaarste

Ook ziet Middendorp dat klimaatverandering een steeds grotere rol speelt in de internationale veiligheid. ‘De wereldbevolking verdubbelt deze eeuw, terwijl we nu al tekorten hebben aan water en voedsel. Door klimaatverandering hebben we minder bebouwbare landbouwgrond tot onze beschikking. Oogsten mislukken door droogte of overstromingen. Als we ons onvoldoende aanpassen aan het veranderende klimaat, ontstaan er veel conflicten.’

Migratie en extremisme

In de kwetsbare landen waar klimaatverandering het hardst toeslaat, zijn overheden vaak beperkter in hun mogelijkheden om iets te doen aan adaptatie. Op een gegeven moment verliezen mensen de hoop, en ontstaan er spanningen en frustratie. Sommige mensen zullen migreren. De Wereldbank voorspelt dat er in 2050 honderden miljoenen migranten zijn. Anderen zoeken hun toevlucht in extremisme en georganiseerde criminaliteit. ‘Voor mensen die wanhopig zijn, is de stap snel gezet. Als er in een land ook nog etnische verschillen zijn, dan kan het gaan broeien en tot conflicten leiden. Dat zien we nu in Mali. Dit land lijdt al 8 jaar onder een intern conflict dat mede wordt gevoed door de effecten van toenemende droogte.’

Tijd om een hoopvol perspectief te bieden. In de tweede helft van zijn boek Klimaatgeneraal schetst Middendorp hoe individuen het verschil kunnen maken. Drie inspirerende voorbeelden:

Vergroot afbeelding EXPO Dubai groen
Beeld: ©Dutch Dubai / Fatima Benhaddou
Op de EXPO in Dubai bewatert de uitvinding van Ap Verheggen de plantjes in het Nederlandse paviljoen

Water uit de woestijn

‘Wat als ik water uit de lucht kan halen in de Sahara?’ Kunstenaar en uitvinder Ap Verheggen spreekt Middendorp aan tijdens de Future Force Conference. ‘Ik heb een uitvinding en zoek hulp.’ Het klinkt te mooi om waar te zijn. Middendorp wil hem succes wensen, maar beseft dat hij hem ook een kans kan bieden. Een week later zit Verheggen in het vliegtuig naar Mali. In het Nederlandse legerkamp mag hij zijn techniek testen. Het lukt de uitvinder om met goedkope technologie 1 glas water per dag uit de lucht te halen. Vele tests later is er een apparaat dat met een zonnepaneel 30 liter water per dag oplevert. ‘Met één apparaat kun je dus een gezin onderhouden.’

Tijdens de EXPO in Dubai toont Verheggen een groter model dat wel 1000 liter water per dag maakt en zelfs een waterval creëert. Middendorp: ‘We moeten toe naar nieuwe concepten voor water- en voedselvoorziening. Stel je eens voor wat voor krachtig middel dit zou kunnen zijn in de ontwikkelingsplannen voor de Sahel en welke problemen we hiermee kunnen voorkomen.’

Vergroot afbeelding IJsstoepa in Ladakh
Beeld: ©The Ice Stupa Project
IJsstoepa's in Ladakh voorzien dorpsbewoners in de zomer van water

Hele zomer water uit ijs

Ook de Indiase regio Ladakh merkt dat het klimaat verandert. Sneeuw valt steeds onregelmatiger. Op het moment dat de boeren in de lente water nodig hebben om hun akkers te kunnen beplanten, is de sneeuw al gesmolten. Werktuigbouwkundig ingenieur Sonam Wangchuk bedacht een oplossing. In de winter creëert hij met een sproeisysteem hoge ijsheuvels met steile wanden. Deze ijsstoepa’s, die soms wel 30 meter hoog zijn, ontdooien zo langzaam dat ze dorpsbewoners en boeren de hele zomer van water voorzien. 

Vergroot afbeelding Gaten graven Tanzania
Beeld: ©JustDiggit
Door gaten te graven worden kale vlaktes in Tanzania groener

Gaten graven voor vergroening

De non-profitorganisatie Justdiggit komt op plaatsen waar de bovenlaag van de grond zo hard is geworden dat regenwater niet goed de bodem in kan trekken. Daardoor verdampt het water of zorgt het voor erosie en overstromingen die vruchtbare grond wegspoelen, zoals in Kenia en Tanzania gebeurt. Samen met de lokale bevolking graaft de organisatie tienduizenden gaten die het regenwater opvangen, waardoor het de tijd heeft om in de grond te zakken. Hierdoor kunnen de nog aanwezige zaadjes in de grond ontkiemen en worden kale vlaktes steeds groener. Boeren kunnen hun kuddes weer laten grazen, hun land weer bewerken én het zorgt voor afkoeling. Het stemt Middendorp hoopvol: ‘Met slimme, simpele ingrepen kun je mensen in droge gebieden perspectief bieden en voorkomen dat ze noodgedwongen moeten migreren.’

Samenwerken als ecosysteem

Hoe pak je de klimaatcrisis nu op grotere schaal aan? Middendorp pleit voor een andere manier van samenwerken. De Future Force Conference die Middendorp in 2017 namens Defensie organiseerde, was een ander soort conferentie dan gebruikelijk. Normaal gesproken komen mensen van ministeries, kennisinstituten en bedrijfsleven bij elkaar. Dit keer waren mensen met uiteenlopende expertises uitgenodigd, zoals antropologen, architecten, terrorisme-experts en hulpverleners. ‘Het bruiste van de ideeën en de drang om samen te werken’, zegt Middendorp. ‘Niet alleen omdat mensen kansen zagen voor uiteenlopende projecten, maar ook omdat ze een bijdrage willen leveren aan een veilige, stabiele en duurzame wereld waarin iedereen perspectief heeft.’ Dat is het idee achter de ecosysteembenadering. Iedereen heeft een welgemeend eigenbelang, dat wordt gediend met het overkoepelende belang: een veilige wereld.

Inspiratie en praktische oplossingen

‘Doordat mensen zich bewust worden van de onderlinge samenhang ontdekken ze onderlinge afhankelijkheden, maar zien ze ook waar werkzaamheden elkaar overlappen en elkaar kunnen aanvullen.’ Volgens Middendorp stimuleert een ecosysteembenadering anders denken en vernieuwing. ‘Dwarsverbanden worden zichtbaar; door kruisbestuivingen worden mensen op ideeën gebracht en geïnspireerd. Praktische oplossingen komen sneller in beeld en innovaties kunnen worden aangejaagd.’

Middendorp hoopt, ook door zijn boek, mensen op te roepen tot samenwerken. ‘Geen van ons heeft een oplossing, maar we hebben allemaal een deeltje van de oplossing in handen. De kunst is dat bijeen te brengen.’