Psychosociale steun Oekraïense vluchtelingen: meer dan traumaverwerking alleen
Ministeries
De oorlog in Oekraïne leidt in Europa tot de grootste vluchtelingenstroom sinds de Tweede Wereldoorlog. Miljoenen mensen zijn gevlucht naar buurlanden als Polen, Slowakije en Hongarije. In deze landen wordt noodhulp geboden. Ganna Goloktionova, zelf gevlucht uit Kiev, zorgt ervoor dat de psychosociale steun voor Oekraïners wordt gecoördineerd.
Wat doe je als expert in geestelijke gezondheidszorg en psychosociale (MHPSS)?
“De vluchtelingenstroom direct na het begin van de oorlog zorgde ook voor een noodsituatie in de buurlanden van Oekraïne. Zo vluchtten miljoenen mensen naar Polen. Velen om door te reizen naar andere Europese landen, maar ruim een miljoen Oekraïners zijn gebleven. Polen stond hiermee voor een ongekende hulpoperatie. Mijn taak bij de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR was het om de psychosociale noodhulp te coördineren. Een goede coördinatie zorgt ervoor dat MHPSS in alle onderdelen van de hulp geïntegreerd wordt en voorkomt versplintering en dubbel werk.”
Bij psychosociale hulp denken mensen al snel aan het gesprek op de bank bij de psychiater. En in het geval van oorlogsvluchtelingen aan traumaverwerking. Klopt dat beeld?
“MHPSS gaat over meer dan dat. Ik zeg weleens dat je een uur naar de psycholoog kunt gaan, maar wat doe je die andere 23 uur per dag? Psychosociale steun en mentale gezondheid gaat in de meeste gevallen over ontzorgen en het herstellen van sociale structuren. Zorgen dat mensen een fatsoenlijke plek om te slapen krijgen. En toegang tot medische zorg en onderwijs voor hun kinderen. Deze vorm van hulp is dus ook heel praktisch. Het wegnemen van de stress van het vluchten en de eerste schok van oorlog, daar begint het mee. Wie daarna nog meer psychosociale of psychiatrische hulp nodig heeft, moet hier natuurlijk toegang tot krijgen. Ik denk trouwens dat de meeste Oekraïense geen therapie voor trauma nodig hebben. Oekraïners zijn hard geraakt door de oorlog, maar sterk en weerbaar genoeg om hier doorheen te komen.”
Je bent zelf ook gevlucht. Hoe is dit gegaan?
“Op 24 februari viel Rusland Oekraïne aan. Ik woonde in Kiev dat diezelfde dag al met kruisraketten werd bestookt. Ik, mijn dochter (16) en onze hond Tobi zijn diezelfde nacht met de auto naar Polen vertrokken. Ik wilde dat mijn gezin op een veilige plek bij elkaar zou kunnen zijn. Mijn andere dochter (14) was op familiebezoek in Oostenrijk. De reis van 800 kilometer kostte een week. Op 1 maart kwamen we aan.”
En nog geen twee weken later gestart als expert bij DSS MHPSS?
“Ik had al gesolliciteerd op eenzelfde functie in Litouwen voor vluchtelingen uit Belarus. Tijdens de vlucht naar Polen kreeg ik bericht dat ik was aangenomen. Ik besloot de functie niet te accepteren omdat ik mij wilde inzetten voor mijn land. RVO begreep dit. Diezelfde week kwam een nieuwe functie beschikbaar als MHPSS-expert bij de VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR in Warschau voor hulp aan Oekraïense vluchtelingen. Daar ben ik toen aan de slag gegaan.”
Heeft dit werk jou ook geholpen ervaringen een plek te geven en weer iets op te bouwen?
“Zeker. Structuur en zekerheid zijn ook voor mij en mijn kinderen belangrijk. Ik heb woonruimte, werk en inkomen. Vanuit die basis kan ik weer vooruitkijken. En het geeft veel voldoening om via mijn werk andere Oekraïners te helpen. Mijn twee dochters komen ook steeds meer tot rust en werken aan hun toekomst. Net als bijna tachtig procent van de Oekraïense kinderen volgen zij online onderwijs in Oekraïne om zo de band met het land intact te houden. Mijn oudste hoopt volgend jaar in de lente in Kiev haar middelbareschooldiploma op te kunnen halen.”
De beelden van Poolse burgers die Oekraïners bij de grens opvingen, gingen de wereld over. Hoe speelt MHPSS een rol binnen deze informele hulp?
“De inzet van de Poolse bevolking was hartverwarmend toen in februari de eerste stroom vluchtelingen Polen bereikte. Aan de grens stonden Polen klaar met eten, drinken en kleding. Zij boden slaapplekken aan en vervoerden gezinnen naar andere steden en zelfs andere landen. Maar net als een vluchteling moet ook een vrijwilliger veilig en gezond blijven. Vanuit het MHPSS-programma worden daarom vrijwilligers getraind in het omgaan met de stress die zij zelf ervaren en het herkennen van psychosociale problemen bij vluchtelingen. Je kunt het zien als een EHBO-cursus voor psychosociale hulp. Je leert hoe je iemand ondersteunt in een stressvolle situatie. En je leert luisteren en advies geven zonder te oordelen.”
Wat wil je als MHPSS-expert op de lange termijn bereiken?
“Dat psychosociale steun en mentale gezondheid een vaste plek krijgt in alle vormen van noodhulp. Dit vraagt wel altijd om maatwerk. Iedere cultuur benadert het onderwerp anders. Soms zonder taboe, maar vaker met schaamte. In Centraal- en Oost-Europa bijvoorbeeld wordt mentale gezondheid nog vaak geassocieerd met grimmige inrichtingen diep in het bos uit het tijdperk van Sovjet-Unie.”
Je bent deze maand in Denemarken begonnen bij de Internationale Federatie van Rode Kruis- en Rode Halve Maanverenigingen. Blijf je hiermee betrokken bij Oekraïne?
“Ja, gelukkig wel. Ook in mijn nieuwe werk houd ik mij als MHPSS-expert bezig met de hulp aan Oekraïense vluchtelingen in de landen die zoveel van mijn landgenoten opvangen.”
Wanneer hoop je naar Oekraïne terug te keren?
“Ik ben in september bij mijn ouders in het midden van het land op bezoek geweest. Dit was spannend, maar net veilig genoeg. Het was fijn om thuis te zijn, maar tegelijkertijd was er het gevoel van verlies en verdriet. Iedereen is bezorgd hoe ze de winter zullen doorkomen. Ik droom ervan volgend jaar in de lente samen met mijn dochter haar middelbareschooldiploma op te halen in Kiev.”
DSS MHPSS
Ganna is uitgezonden via het DSS MHPSS (Dutch Surge Support Mental Health and Psychosocial Support) programma, dat in 2020 op initiatief van Buitenlandse Zaken is gestart. DSS MHPSS wordt uitgevoerd door RVO, in samenwerking met de voorzitters van de MHPSS-werkgroep van de Inter-Agency Standing Committee (IASC). Zij bieden advies aan humanitaire hulporganisaties op het gebied van mentale gezondheidszorg en psychosociale ondersteuning.
Kijk op de website voor meer informatie over het DSS MHPSS-programma.